Will Durant

Çeşitli ilişkilerin kurulduğu bu gibi merkezlerde, geleneklerle köklü inançlar birbirlerini törpüleyerek etkisiz hâle getirirler. İnanç duyulan şeylerin sayısı arttıkça, insan bunların hepsine kuşkuyla bakmaya başlar. İlk kuşkucuların, öyle her şeye körü körüne inanamayacak kadar çok görmüş geçirmiş tüccarlar arasından çıkmış olması akla yakındır. Sonra insanları ya budala ya da düzenbaz olarak ikiye ayırmaya kalkışan tüccarların genel eğilimi, onları her inancı kuşkuyla karşılamaya zorluyordu. Bilim yavaş yavaş ilerliyor; matematik, değiş tokuşun artan karmaşıklığına, astronomi de gözü pek denizcilerin kefişlerine ayak uydurarak gelişiyordu. Bilimsel araştırma ve felsefî düşünce için gerekli ortamı, boş zaman, güven duygusunu da servet artışı sağladı. İnsanlar yıldızlara, sadece kendilerine denizlerde yol göstersin diye değil, evrenin sırlarına ışık tutması için de bakıyorlardı artık. Gerçekten de, ilk Yunan filozofları aynı zamanda astronomdular.

Sofistler, siyasal görüşte iki okula ayrılır: Rousseau gibi, tabiatın iyi, uygarlığın kötü olduğunu savunan görüş, bütün insanların eşit olduğunu, bu eşitliğin, sınıfların ortaya çıkardığı kuruluşlarca bozulduğunu ileri sürüyordu. Buna göre yasa, güçsüzü boyunduruk altına alıp yönetmesi için güçlünün îcat ettiği bir şeydi. Öteki okulsa, Nietzsche gibi, tabiatın ‘iyi’ ve ‘kötü’nün ötesinde olduğunu, insanların doğuştan eşit yaratılmadığını, ahlâkın da güçsüzün, güçlüyü sınırlaması ve engellemesi için îcat edildiğini savunuyordu. İktidar, en yüce erdem olduğu kadar, insanın en yüce isteğiydi de. Bütün devlet biçimleri arasında da aristokrasi, en bilgece ve en doğal yönetimdi.

Felsefî düşünüş, kişinin, bilgisinden şüphe etmeyi öğrendiği, özellikle nicedir beslediği inançlara, imanla bağlandığı düşüncelere ve doğru olduğunu varsaydığı gerçeklere kuşkuyla baktığı an başlar. Sokrat bunu: “Bildiğim tek şey, hiçbir şey bilmediğimdir” sözleriyle özlü bir biçimde dile getirir. Beslediğimiz inançlar, bizim için sarsılmaz gerçekler hâline nasıl gelmiştir? Belki gizli bir dilek, düşünce kılığına bürünerek onları doğurmuştur. Zihin dönüp kendini incelemeye başlamadan gerçek felsefe yapılamaz. Sokrat bunu, “Gnothi Seauton” (kendini tanı) sözleriyle belirtmiştir.